भारतातील प्रमुख खिंडी

भारतातील प्रमुख खिंडी | Major Passes of India

भारतातील विविध पर्वतरांगा, नैसर्गिक संरचना आणि भूगोलामुळे अनेक खिंडी (Passes) आढळतात. या खिंडी शतकानुशतके व्यापार, सैनिकी मोहिमा, सांस्कृतिक आदानप्रदान, स्थलांतर यासाठी महत्त्वाच्या राहिल्या आहेत.

खिंड म्हणजे काय?

पर्वत किंवा टेकड्यांमधील नैसर्गिक अरुंद मार्गाला खिंड (Pass) म्हणतात. यांचा वापर—

• पर्वत ओलांडण्यासाठी
• प्राचीन व्यापार मार्गांसाठी
• राजकीय दळणवळणासाठी
• युद्धकार्यासाठी

भारतातील खिंडींच्या दोन प्रमुख श्रेणी

1️⃣ हिमालयीन प्रदेशातील खिंडी

(राज्ये/केंद्रशासित प्रदेश)

• जम्मू व काश्मीर (UT)
• हिमाचल प्रदेश
• उत्तराखंड
• सिक्कीम
• अरुणाचल प्रदेश
• मणिपूर

2️⃣ द्वीपकल्पीय भारतातील खिंडी

(राज्ये)

• महाराष्ट्र
• केरळ

जम्मू आणि काश्मीरमधील प्रमुख खिंडी

1. काराकोरम खिंड(Pass)

• भारतातील सर्वात उंच खिंड आहे.
• उंची समुद्रसपाटीपासून 5654 मीटर आहे.
• काराकोरम पर्वतरांगांचा एक भाग आहे.
• पाकव्याप्त काश्मीर आणि चीनला जोडते.

2. झोजिला खिंड(Pass)

• उंची समुद्रसपाटीपासून 3528 मीटर आहे.
• काश्मीर खोऱ्याला लेहशी जोडते. 
• झास्कर (जास्कर) पर्वतरांगेत आहे.

3. पीर पंजाल खिंड(Pass)

• उंची समुद्रसपाटीपासून 3490 मीटर आहे.
• पुलगाव ते कोठी हा मार्ग याच खिंडीतून जातो.
• पीर पंजाल पर्वतरांगेत आहे.

4. बनिहाल खिंड(Pass)

• उंची समुद्रसपाटीपासून 2832 मीटर आहे.
• जम्मू आणि श्रीनगरला जोडते. 
• जवाहर बोगदा या खिंडीत आहे. 
• राष्ट्रीय महामार्ग-१ए(NH-1A) जम्मू ते श्रीनगर पर्यंत जातो.

4. बुर्झिल खिंड(Pass)

• उंची समुद्रसपाटीपासून 4100 मीटर आहे.
• श्रीनगरला गिलगिटशी जोडते.

हिमाचल प्रदेशातील खिंडी

1. बारालाचा ला खिंड(Pass)

• उंची समुद्रसपाटीपासून 4843 मीटर आहे.
• झास्कर पर्वत रांगेत आहे.
• मंडी आणि लेहला जोडते.

2. शिपकी ला खिंड(Pass)

• उंची समुद्रसपाटीपासून 4300 मीटर आहे.
• शिमलाला तिबेटशी जोडते.
• या खिंडीजवळ सतलज नदी भारतात प्रवेश करते.

3. रोहतांग खिंड(Pass)

• उंची समुद्रसपाटीपासून 4620 मीटर आहे.
• मनाली आणि लेहला जोडते.
• हिमाचलच्या पीर पंजाल पर्वतरांगांमध्ये स्थित आहे. 

उत्तराखंडातील प्रमुख खिंडी

1. लिपुलेख खिंड(Pass)

• उत्तराखंडमधील पिथोरागड जिल्ह्यात 5334 मीटर उंचीवर स्थित आहे.
•  पिथोरागडला तिबेटमधील टाकलाकोटशी जोडते.
• कैलास मानसरोवर यात्रेसाठी या खिंडीचे विशेष महत्त्व आहे. भारतातील कैलास पर्वत आणि मानसरोवरला जाणाऱ्या यात्रेकरूंकडून याचा वापर केला जातो.

2. माना खिंड(Pass)

• उत्तराखंडमधील शेवटचे गाव माना (माना) येथे स्थित, हि खिंड 5545 मीटर उंचीवर आहे.
• उत्तराखंडमधील माना गावाला तिबेटशी जोडते.

3. नीति खिंड(Pass)

• हि खिंड उत्तराखंडच्या बृहत् हिमालय पर्वतरांगांमध्ये 5068 मीटर उंचीवर आहे. 
• हि खिंड उत्तराखंडला तिबेटशी जोडते.

सिक्कीममधील प्रमुख खिंडी

1. नाथू ला खिंड(Pass)

• हि खिंड सिक्कीम राज्यातील हिमालय पर्वतरांगांमध्ये 4310 मीटर उंचीवर आहे.
• खिंड सिक्कीमला चुंबी खोऱ्याशी जोडते
• भारत-चीन सीमेवर असल्याने, तिचे धोरणात्मक महत्त्व खूप आहे. 
• 1962 च्या भारत-चीन युद्धानंतर ती बंद करण्यात आली. 2006 मध्ये ती व्यापारासाठी पुन्हा उघडली.
• या खिंडीतून होणाऱ्या एकूण व्यापारापैकी ८०% व्यापार भारत-चीन व्यापाराचा आहे.

2. जेलेप ला खिंड(Pass)

• उंची समुद्रसपाटीपासून 4270 मीटर आहे.
• सिक्कीम आणि भूतानला जोडते.
• तिस्ता नदीने तयार केली आहे.

अरुणाचल प्रदेशातील खिंडी

1. बोमडिला खिंड(Pass)

• उंची समुद्रसपाटीपासून 2217 मीटर आहे.
• अरुणाचल प्रदेशातील तवांग आणि तिबेटला जोडते. 
• तवांगमध्ये एक प्रसिद्ध बौद्ध मठ आहे.

2. यांग्याप खिंड(Pass)

• ही खिंड भारत आणि तिबेटच्या सीमेवर आहे. 
• याचभागातून ब्रह्मपुत्रा नदी भारतात प्रवेश करते.

3. दिफू खिंड(Pass)

• अरुणाचल प्रदेश–म्यानमार सीमेवर आहे. 

मणिपूर

1. तुजू खिंड(Pass)

• इंफाळला म्यानमारशी जोडतो.

द्वीपकल्पीय भारतातील खिंडी

केरळ

1. पालघाट (पलक्कड) खिंड (Pass)

• उंची समुद्रसपाटीपासून 300 मीटर आहे.
• कोझिकोड (केरळ) आणि कोइम्बतूर (तामिळनाडू) यांना जोडते. 
• अन्नामलाई व निलगिरी टेकड्यांदरम्यान स्थित आहे.

2. शेनकोट्टा खिंड (Pass)

• उंची समुद्रसपाटीपासून 210 मीटर आहे.
• तिरुवनंतपुरम (केरळ) आणि मदुराई (तामिळनाडू) यांना जोडते.
• वेलची (Cardamom) टेकड्यांमध्ये आहे.

महाराष्ट्र

1. कसारा घाट खिंड(Pass)

• मुंबई–नाशिक जोडते.

2. भोर घाट खिंड(Pass)

• समुद्रसपाटीपासून 548 मीटर उंचीवर आहे.
• मुंबई–पुणे–चेन्नई दळणवळण या खिंडीतून होते.
• राष्ट्रीय महामार्ग 48 मुंबई-चेन्नई या खिंडीतून जातो.

2. नाणेघाट खिंड(Pass)

• हा प्राचीन व्यापारी मार्गाचा एक भाग होता. नाणे या नावाचा अर्थ "नाणे" आणि घाट म्हणजे "पास" असा होतो. 
• डोंगर ओलांडणाऱ्या व्यापाऱ्यांकडून टोल वसूल करण्यासाठी या मार्गाचा वापर टोलबूथ म्हणून केला जात असल्याने हे नाव पडले आहे.
• सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये स्थित आहे. 
• पुणे जिल्ह्याला जुन्नर शहराशी जोडते.

⭐ MPSC/UPSC/PSC परीक्षेसाठी महत्त्वाचे मुद्दे

✔️ काराकोरम = भारतातील सर्वात उंच खिंड
✔️ कैलास–मानसरोवर = लिपुलेख
✔️ सतलज नदी प्रवेश = शिपकी ला
✔️ तिस्ता नदी = जेलेप ला
✔️ श्रीनगर–जम्मू = बनिहाल
✔️ सर्वाधिक व्यापार = नाथू ला

निष्कर्ष

भारतातील खिंडींनी भौगोलिक, ऐतिहासिक, सांस्कृतिक आणि सामरिक दृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाची भूमिका पार पाडली आहे. आजही या खिंडी—

🔸 सैनिकी हालचाल

🔸 व्यापार

🔸 पर्यटन

यासाठी रणनीतीगतदृष्ट्या महत्त्वाच्या आहेत.